با افتتاح فاز اول مجتمع بزرگ خلیج فارس در شهر شیراز علاوه بر استقبال مردمی از فروشگاه هایپر استار که در جای خود محل بحث و تبادل نظر است،  نگرانی های بسیار جدی در بین محافل اقتصادی ، دانشگاهی ،حوزوی و همچنین فعالین فرهنگی و مذهبی شهر بروز پیدا کرده است که از جنبه های مختلف قابل ارزیابی و آسیب شناسی است.

اما ما در اینجا قصد داریم که  به بررسی و تبیین نسبت حاکم بین « پیشرفت اقتصادی » و ضرورتی به نام « تکامل فرهنگی » که از دغدغه های اصلی و اساسی بنیانگذار انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) بود ، بپردازیم.

بحث را با این سوال آغاز می کنیم که :

آیا می‌توان راهی پیدا کرد که منافع شخصی تجار و سرمایه‌داران رشد اقتصادی را در جهت اهداف الهی اسلام هدایت کند و اصولاً آیا این امکان وجود دارد که منفعت‌گرایی شخصی با مقاصد اسلامی نظام انطباق پیدا کند؟

در قوانین علم اقتصاد وقتی سخن از تقاضا می‌گویند هرگز بین نیازهای حقیقی انسان و نیازهای کاذب مسرفانه‌ی او تفاوتی قائل نمی‌شوند، حال آنکه کمیت و کیفیت تقاضا دقیقاً با اسراف و قناعت و زهد و حرص و آز تناسب مستقیم دارد. بحث از تقاضا یک بحث کاملاً اخلاقی است، اما در علم اقتصاد «مطلق تقاضا» مطرح می‌شود و اصلاً سخنی از این موضوع به میان نمی‌آید که آیا این تقاضا حقیقی است یا کاذب، آیا این تقاضا از نیازهای طبیعی و انسانی سرچشمه گرفته است یا ریشه در خواسته‌های حیوانی و حرص و ولع و اسراف و زیاده‌طلبی دارد... و قس علی هذا  .

سودپرستی انسان امروز ناشی از خودپرستی اوست و همان طور که می‌دانیم، منفعت‌گرایی و سودپرستی بنیان اقتصاد سرمایه‌داری است، و بدون هیچ اغراقی می‌توان گفت که تمدن امروز ساختار نهادهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خویش را تماما بر همین بنیان پی‌افکنده است.

پس بدین‌ترتیب، پر واضح است که بشر را باید متناسب با نیازهای ذاتی و حقیقی‌اش معنا کرد، یعنی از همان آغاز باید نیازهای انسان را به کاذب و حقیقی تقسیم کرد و تنها نیازهای ذاتی او را حقیقی دانست.

حال باید این سوال را بطور جدی مطرح کنیم که آیا ایجاد فروشگاه های بسیار بزرگ در شهری مثل شیراز در جهت پاسخ گویی به نیازهای ذاتی مردم تعریف می شود؟

برخی در پاسخ به این سوال بلافاصله به دام مقتضیات زمان افتاده و پاسخ می دهند : قطعا زندگی در  کلان شهرها و وجود بعد مسافت ایجاب می کند که برای رفاه حال مردم جامعه چنین فروشگاه هایی در شهر ایجاد شود.اما مسئله اینجاست که ما اگر همواره بخواهیم بشر را متناسب با مقتضیات زمان و نیاز های کاذبش معنا کنیم، آنگاه «مقتضیات زمان» به‌جای «شریعت» می‌نشیند و در همه زمینه ها دست به توجیه اشتباهات خود خواهیم زد.

پر واضح است که آزاد ساختن تجارت و اصالت دادن به سودمداری، رشد سریع اقتصادی را به همان مفهومی که در اقتصاد غرب مطرح است به‌همراه خواهد داشت، اما باز هم همان طور که در غرب اتفاق افتاده، این رشد سریع اقتصادی هرگز در جهت توزیع عادلانه‌ی ثروت و از بین بردن فاصله‌های طبقاتی نخواهد بود. دیاگرام‌های رشد درآمد ملی به نحوه‌ی توزیع ثروت کاری ندارد و معلوم نیست که این رشد اقتصادی حتما در جهت محرومین اتفاق بیفتد، و بالعکس، اگر از الگوهای غربی تقلید شود نتیجه همان است که در دنیای امروز می‌بینیم: رشد خارق‌العاده‌ی ثروت در یک قطب خاص و در مقابل آن، فقری به‌همان نسبت عمیق و وحشتناک در جانب دیگر.

مادامی که خاستگاه فرهنگ اقتصاد بر پایه مفاهیمی همچون سود محوری، سرمایه سالاری و تکاثرگرایی استوار باشد و کارشناسان و مدیران اقتصاد وفادار به آن دسته معادلات باشند، عدالت اجتماعی به مفهوم واقعی اتفاق نخواهد افتاد و در حالیکه رهبری نظام مکررا در شعار های اقتصادی خود بر مفاهیمی همچون «حرکت به سمت اصلاح الگوی مصرف» ،«همت مضاعف و کار مضاعف »،«جهاد اقتصادی » و «تولید ملی حمایت از کار و سرمایه ایرانی» تاکید می نمایند در سومین حرم اهل بیت شهر شیراز عده ای به بهانه حمایت از منافع سرمایه گذار (یا به قول آیت الله ایمانی سرمایه بردار) به نیاز سازی کاذب در جامعه پرداخته و مردم را به مصرف هر چه بیشتر فرامی خوانند. مصرف شدن هزینه ها درمسایل رو بنایی ، پنهان ماندن مسائل زیربنایی ، عدم هدایت سرمایه ها به سمت سرمایه گذاری مولد و  تغییر رویه اقتصادی از شکل جهادی بسوی اقتصاد مصرفی و سرمایه داری ، خواسته یا ناخواسته جامعه ما را به جامعه ای مصرف زده تبدیل خواهد کرد و در جامعه ای اینچنین مصرف زده هرگز از تولید ثروت بر پایه جهاد، اخلاص و ایثار نمی توان حرفی به میان آورد.

قواعد اقتصاد تنها در شرایطی نسبتاً درست درمی‌آید که جلوی سودپرستی انسان‌ها از هر طریق شرعی و غیر شرعی باز باشد. بنیان اقتصاد سرمایه‌داری که بر همه‌ی جهان حکم می‌راند بر سودپرستی است.

طبعاً با ادامه روند موجود و انس و پذیرش بیشتر جامعه اسلامی با مصرف گرایی و مصرف زدگی به تدریج از دامنه و توان یادگیری و خلاقیت انقلاب در داخل و خارج، به طور چشمگیری، کاسته می شود و عافیت طلبان بی درد، بستانکار انقلاب و صاحبان اصلی آن خواهند شد.

***

الف - بخش هایی از این متن عینا از کتاب « توسعه و مبانی تمدن غرب » سید مرتضی آوینی به عاریه گرفته شده است.